Το 1726 ο Ούγγρος στην καταγωγή Ιμπραήμ Μουτεφερίκα έπεισε το Μεγάλο Βεζίρη Νεβσεχιρλί Νταμάτ Ιμπραήμ Πασά, το Μεγάλο Μουφτή, τον Γιρμίσεκιζ Τσελεμπή Μεχμέτ Εφέντη, ο οποίος επισκέφθηκε το Παρίσι το 1721-1722 ως πολιτισμικός απεσταλμένος και τον Αμπντουλάχ εφέντη, ο οποίος ήταν αυτός ο οποίος ενέκρινε το αίτημα του Μουτεφερίκα για την δημιουργία του τυπογραφείου ήταν αυτό λοιπόν που υποστήριξαν την δημιουργία του πρώτου τυπογραφείο στη Πόλη. και τον κλήρο για τα οφέλη της τυπογραφίας και αργότερα του χορηγήθηκε από το Σουλτάνο Αχμέτ Γ΄ η άδεια να εκδώσει μη θρησκευτικά βιβλία (παρά την αντίθεση ορισμένων καλλιγράφων και θρησκευτικών ηγετών).Λόγω των αντιδράσεων των ουλεμάδων (μαθητών κορανιακών σχολών), γραφέων και γενιτσάρων, το τυπογραφείο του Μουτεφερίκα σταμάτησε να λειτουργεί από το 1743 και έπεσε σε αχρηστία μετά το θάνατο του ιδρυτή του το 1745. Άρχισε και πάλι να λειτουργεί το 1783.
 |
| ο Ιμπραήμ Μουτεφερίκα |
Πολύ λίγα είναι γνωστά για τη ζωή του πριν από τη σύλληψή του από τους Οθωμανούς. Σπούδασε στο καθολικό κολέγιο του Cluj (σημερινή Ρουμανία) ήταν γνώστης των λατινικών γεγονός που του επέτρεψε να διορθώσει και να επεξεργαστεί βιβλία γεωγραφίας και ιστορίας. Κατά την διάρκεια μιας εκστρατείας το 1692 φυλακίστηκε από τους Οθωμανούς και πουλήθηκε ως σκλάβος στη Πόλη, όπου και ασπάστηκε με τη βία το Ισλάμ. Ωστόσο στο μέλλον αυτή η εξισλάμιση θα του αποδειχθεί κρίσιμη στην καριέρα του, από το όνομα του Μουτεφερίκα που του δόθηκε σημαίνει ότι κατείχε θέση στην αυλή του Σουλτάνου. Ο τίτλος αυτός σημαίνει αγγελιοφόρος των βεζίρηδων. Συμμετείχε σε συναντήσεις με αποστολές άλλων χωρών ως μεταφραστής. Είχε επίσης γνώσεις πάνω στη διπλωματία και στην πολεμική τακτική.
 |
| χάρτης του Ινδικού Ωκεανού |
Από το 1455 χρονιά κατά την οποία έγινε η πρώτη έκδοση βιβλίου στην Ευρώπη μέχρι και το 1729 όπου ξεκίνησε να τυπώνονται βιβλία στην Οθωμανική αυτοκρατορία, είχε τυπωθεί μόλις 1 βιβλίο στην αυτοκρατορία. Οι Ουλεμάδες ήταν αντίθετοι με την έκδοση του Κορανίου σε άλλες γλώσσες επομένως αυτό κράτησε πίσω τις όποιες δραστηριότητες. Το γεγονός αυτό βέβαια επηρέασε αρνητικά και το ποσοστό αναλφαβητισμού στην αυτοκρατορίας σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη στην οποία είχε ξεκινήσει ήδη να τυπώνονται βιβλία επομένως υπήρχε παραπάνω πρόσβαση σε θρησκευτικά έγγραφα και άλλα κείμενα και σε διάφορα εκπαιδευτικά ιδρύματα.
Η Εβραϊκή μειονότητα της Πόλης προχώρησε στη δημιουργία του πρώτου τυπογραφείου μόλις μισό αιώνα μετά τον Γουτεμβέργιο τo 1493 με σκοπό να τυπώσουν κείμενα στα εβραϊκά. H αρμένικη μειονότητα το 1567 και η Ελληνική το 1627. Παρόλα αυτά η δημιουργία του πρώτου Οθωμανικού τυπογραφείου θα καθυστερήσει για 2 αιώνες. Όμως παρά αυτή την καθυστέρηση το τυπογραφείο του Μουτεφερίκα αποτέλεσε σημαντικό σημείο στη Ισλαμική ιστορία , διότι ήταν το πρώτο που δημιουργήθηκε σε Ισλαμική χώρα και δόθηκε άδεια για αυτό από Μουσουλμάνο ηγεμόνα και απευθυνόταν σε καθαρά μουσουλμανικό κοινό. Ο Ισλαμικός κόσμος - στον οποίο οι τέχνες των βιβλίων εντάχθηκαν βαθιά στις παραδόσεις της γραπτής λέξης, της καλλιγραφίας και της η καλλιγραφία και η αισθητική του αραβικού σεναρίου - δεν έσπευσαν να υιοθετήσουν την τεχνολογία της εκτύπωσης, καθυστερώντας τρεις αιώνες πίσω από την Ευρώπη. Το τυπογραφείο αυτό δεν επρόκειτο σε καμία περίπτωση για το πρώτο εγκαταστάθηκε στα οθωμανικά εδάφη αλλά η πρώτη που έγινε με Οθωμανικό φιρμάνι από τον Σουλτάνο.
Θα μπορούσαμε επίσης να αναφέρουμε ότι ίσως ένας ακόμα λόγος για την καθυστέρηση αυτή ήταν και το αραβικό αλφάβητο , το οποίο ήταν πολύ διαφορετική η μορφή του κάθε γράμματος σε σχέση με το αν βρίσκεται στην αρχή, μέση ή τέλος της λέξης. Ωστόσο δεν στέκει τόσο η αιτιολόγησε αυτή διότι την ίδια περίοδο στην Ευρώπη είχαν τυπωθεί αρκετά κείμενα στα Αραβικά.
Επίσης σε αντίθεση με τις δυτικές χώρες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν υπήρχε η αριστοκρατική τάξη η οποία θα επωφελούνταν από αυτό, το ίδιο συνέβη και στη Κίνα σύμφωνα με τον Άντερσον.
Οι μόνοι οι οποίοι μπορούσαν να έρθουν σε ρήξη με τους Ουλεμάδες ήταν ο Σουλτάνος καθώς και οι ανώτεροι αξιωματούχοι, πράγμα που έγινε κατά την περίοδο της Τουλίπας, την περίοδο αυτή δηλαδή μετά τον πόλεμο με τους Αυστριακούς.
3 από τα βασικά στοιχεία με βάση τα οποία αιτήθηκε ο Μουτεφερίκα για να πάρει την άδεια για να ανοίξει το τυπογραφείο ήταν, 1ον ότι η συγγραφή και η ανάγνωση βιβλίου ήταν πολύ πίσω στο Μουσουλμανικό κόσμο, 2ον ότι σε σύγκριση με τα χειρόγραφά έγγραφα τα τυποποιημένα είναι λιγότερο ακριβά, έχουν καλύτερο μελάνι( κρατάει περισσότερο) και έχουν λιγότερα λάθη στο τομέα της αντιγραφής του κειμένου. 3ον τα τυποποιημένα βιβλία μπορούν να έχουν νέα χαρακτηριστικά όπως τα περιεχόμενα και ευρετήρια. ¨όλα αυτά τα έγραφε σε μια μπροσούρα το Vesiletii-tiba΄a (αναγκαιότητα του Τυπογραφείου) το οποίο το παρουσίασε μπροστά στο μεγάλο βεζίρη και αυτός με τη σειρά του το προώθησε στον Σουλτάνο. Στο συγκεκριμένο υπήρχαν 10 λόγοι τους οποίους θα έπρεπε να δημιουργηθεί το τυπογραφείο. Σε αυτό το Vesiletii-tiba'a, ο Μουτεφερίκα υποστηρίζει επίσης ότι οι διορθωτές πρέπει να χρησιμοποιηθούν για να ελέγξουν την ακρίβεια των κειμένων και έτσι να εξασφαλίσουν την υπεροχή ενός τυπωμένου προϊόντος πάνω από τα χειρόγραφα, του οποίου το κείμενο μπορεί να αλλοιωθεί από γραπτό λάθος.
Στο φερμάνι με το οποίο ο Σουλτάνος αποδέχθηκε την δημιουργία του τυπογραφείου, ανέθεσε επίσης κάποιους από τους ουλεμάμες ως διορθωτές κατά την περίοδο πριν την έκδοση των κειμένων, άτομα τα οποία πρότεινε ο ίδιος ο Μουτεφερίκα .
Οι καλλιγράφοι, οι οποίοι κατείχαν σημαντική θέση στη Αραβική γραφή και πολιτισμό ήταν αρκετά αντίθετοι με το τυπογραφείο διότι θα έχαναν την πρωτοκαθεδρία τους, από την άλογη όμως λίγοι συντηρητικοί ουλεμάδες ήταν αντίθετοι με το τυπογραφείο. Ωστόσο όλοι όσοι ήταν αντίθετοι με το τυπογραφείο οι αντιδράσεις τους παρέμειναν ελάχιστες διότι το τυπογραφείο ασχολήθηκε καθαρά με κοσμικά έργα και με αυτό το τρόπο στα θρησκευτικά κείμενα διατήρησαν το μονοπώλιο τους.
Παρόλα αυτά ο Μουτεφερίκα είχε εκδώσει 2 μεγάλους χάρτες έναν με τον Βόσπορο και έναν με την Μαύρη Θάλασσα τους οποίους παρέδωσε στον Μεγάλο Βεζίρη, πράγμα το οποίο φανέρωνε ότι είχε στη κατοχή του κάποιο μηχάνημα πριν προβεί στη δημιουργία του τυπογραφείου. Αυτό φανέρωνε ότι ο Μουτεφερίκα ήταν σίγουρος από την αρχή ότι θα κατάφερε να πείσει τις αρχές να του χορηγήσουν άδεια καθώς και ότι μέσω αυτών προσπάθησε να πείσει τον Μεγάλο Βεζίρη, ο οποίος ήταν ανοιχτός σε καινοτομίες με σκοπό να κερδίσει την υποστήριξη του.
Στο σπίτι του Μουτεφερίκα στο κέντρο του Φάτιχ, στη γειτονιά του Σελίμ είναι το μέρος στο οποίο ξεκίνησε την τυπογραφική του καριέρα. Είχε 6 μηχανές από τις οποίες οι 2 ήταν μόνο για χάρτες. Πολλά από τα έργα του ήταν σχετικά με την γεωγραφία, την ιστορία, λεξικά καθώς και χάρτες και άλλες ιλουστρασιόν απεικονίσεις .
Το τυπογραφείο του Μουτεφερίκα ξεκίνησε να τυπώνει το 1729. Η μηχανή αρχίζει να εκτυπώνει το έτος 1727 στη γειτονιά Σουλτάν Σελίμ, με το κύριο σώμα της μηχανής να μεταφέρεται από την Αυστρία. Μεταξύ των ετών 1729-1742 το τυπογραφείο τύπωσε 17 έργα σε 22 τόμους.
1.Kitab-ı Lügat-ı Vankulu (Sihah El-Cevheri), 2 τόμους, 1729
2.Tuhfet-ül Kibar fi Esfar el-Bihar, 1729
3.Tarih-i Seyyah, 1729
4.Tarih-i Hind-i Garbi, 1730
5.Tarih-i Timur Gürgan, 1730
6.Tarih-I Mısr-i Kadim ve Mısr-i Cedid, 1730
7.Gülşen-i Hülefa, 1730
8.Grammaire Turque, 1730
9.Usul el-Hikem fi Nizam el-Ümem, 1732
10.Fiyuzat-ı Mıknatısiye, 1732
11.Cihan-nüma, 1732
12.Takvim el-Tevarih, 1733
13.Kitab-ı Tarih-i Naima, 2 τόμοι, 1734
14.Tarih-i Raşid, 3 volumes, 1735
15.Tarih-i Çelebizade, 1741
16.Ahval-i Gazavat der Diyar-ı Bosna, 1741
17. Kitab-ı Lisan el-Acem el Müsemma bi-Ferheng-i Şuuri, 2 τόμοι, 1742
Το τυπογραφείο τύπωσε μεταξύ 500 με 1200 αντίτυπα για κάθε βιβλίο. Μετά από αρκετά χρόνια από τα οποία το τυπογραφείο παρέμεινε ανενεργό μετά τον θάνατο του Μουτεφερίκα το 1975 χρησιμοποιήθηκε μόνο μια φορά το 1976, από τους συνεχιστές του Ιμπραλιμ Εφέντη και Αχμέντ Εφέντη με σκοπό να τυπώσουν την δεύτερη έκδοση του Αραβο-Τουρκικού λεξικού Lugat-i Vankulu του οποίου η πρώτη έκδοση έγινε το 1729. Η μετάφραση του από τα Αραβικά έγινε τον 16ο αιώνα .
2.Tuhfet-ül Kibar fi Esfar el-Bihar, 1729
3.Tarih-i Seyyah, 1729
4.Tarih-i Hind-i Garbi, 1730
5.Tarih-i Timur Gürgan, 1730
6.Tarih-I Mısr-i Kadim ve Mısr-i Cedid, 1730
7.Gülşen-i Hülefa, 1730
8.Grammaire Turque, 1730
9.Usul el-Hikem fi Nizam el-Ümem, 1732
10.Fiyuzat-ı Mıknatısiye, 1732
11.Cihan-nüma, 1732
12.Takvim el-Tevarih, 1733
13.Kitab-ı Tarih-i Naima, 2 τόμοι, 1734
14.Tarih-i Raşid, 3 volumes, 1735
15.Tarih-i Çelebizade, 1741
16.Ahval-i Gazavat der Diyar-ı Bosna, 1741
17. Kitab-ı Lisan el-Acem el Müsemma bi-Ferheng-i Şuuri, 2 τόμοι, 1742
Το τυπογραφείο τύπωσε μεταξύ 500 με 1200 αντίτυπα για κάθε βιβλίο. Μετά από αρκετά χρόνια από τα οποία το τυπογραφείο παρέμεινε ανενεργό μετά τον θάνατο του Μουτεφερίκα το 1975 χρησιμοποιήθηκε μόνο μια φορά το 1976, από τους συνεχιστές του Ιμπραλιμ Εφέντη και Αχμέντ Εφέντη με σκοπό να τυπώσουν την δεύτερη έκδοση του Αραβο-Τουρκικού λεξικού Lugat-i Vankulu του οποίου η πρώτη έκδοση έγινε το 1729. Η μετάφραση του από τα Αραβικά έγινε τον 16ο αιώνα .
Στη συνέχεια από το 1746 έως το 1802 υπόλοιπα Οθωμανικά τυπογραφεία τύπωσαν 28 ακόμα τίτλους. Συνολικά τα βιβλία που τυπώθηκαν τον 18ο αιώνα είναι περίπου 50,000 αντίτυπα όπου στην Ευρώπη την ίδια περίοδο τυπώθηκαν πάνω από ένα δις αντίτυπα.
Όλα αυτά τα οποία αναφέραμε πιο πάνω δηλαδή η έλλειψη αυτής της αριστοκρατίας καθώς και το μεγάλο ποσοστό αναλφαβητισμού είχε ως αποτέλεσμα ο αριθμός των αναγνωστών να παραμείνει αρκετά περιορισμένος, επομένως θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν ένας από τους βασικούς λόγους αυτής της τόσο μικρής δραστηριότητας πάνω στον τομέα αυτό κατά τα πρώτα αυτά 100 με 150 χρόνια, διότι ακόμα και από το 1800 έως το 1850 παρόλο που τα ποσοστά αυξήθηκαν συνέχισαν να παραμένουν χαμηλά.
Επίσης και ο ίδιος ο Μουτεφερίκα συνέχισε να ασκεί τα διπλωματικά του καθήκοντα επομένως δεν ασχολήθηκε με την διακίνηση των βιβλίων όπως θα έκανε ένας έμπορος. Επίσης την περίοδο εκείνη η Πύλη συνέχισε να στέλνει τον Μουτεφερίκα σε αποστολές στην Πολωνία, γεγονός που κράτησε τον ίδιο αρκετά μακριά από το τυπογραφείο για μεγάλα χρονικά διαστήματα.
Στην αρχή ήταν πάρα πολύ δύσκολη η διαδικασία για την τύπωση διότι έπρεπε να τυπώνει στα τοπικά Εβραϊκά και Αρμένικα τυπογραφεία καθώς δεν είχε ακόμα φέρει τα δικά του τυπογραφεία από το Λέιντεν και το Παρίσι, επίσης πρόβλημα ήταν και το γεγονός ότι δεν είχε και εμπειρία πάνω στη τέχνη αυτή ωστόσο έφερε ειδικούς από Πολωνία και άλλα μέρη της Ευρώπης. Σύμφωνα με τον Galitekin, ένας Εβραίος που με το όνομα Ασλάν στάλθηκε στην Πολωνία όπου του ανατέθηκε να βρει εκτυπωτές πρόθυμους να έρθουν στην Κωνσταντινούπολη για να εργαστούν. Όταν αυτοί έφτασαν στη Πόλη , ο ίδιος ο Μουτεφερίκα τους φιλοξένησε στο σπίτι του. Σε αυτούς ανατέθηκε η αποστολή να κάνουν ότι χρειάζεται ούτως ώστε να κάνουν τα μηχανήματα και το μύλο να δουλέψει καθώς επίσης και να εκπαιδεύσουν τους Τούρκους να χρησιμοποιούν τα μηχανήματα αυτά.
Ένα ακόμα πρόβλημα ήταν η απόκτηση χαρτιού, το οποίο αποτελούσε εμπόδιο. Εισήχθη από την ανατολή, για παράδειγμα, από μέρη όπως η Σαμαρκάντ ή από την Ινδία και από τη δύση, καθώς δεν υπήρχαν χαρτοβιομηχανίες γύρω από την Κωνσταντινούπολη. Ενώ αυτό δεν ενοχλούσε τον εβραϊκά ή τα αρμενικά τυπογραφεία διότι οι ανάγκες τους ήταν μικρές ωστόσο για τον Μουτεφερίκα ήταν μεγάλο πρόβλημα γιατί ήταν το επίσημο αυτοκρατορικό τυπογραφείο.
Ο Μουτεφερίκα θεώρησε την δημιουργία ενός μύλου μια καλή λύση, αρχικά τα σχέδια ήταν η δημιουργία του στη περιοχή του Kağıthane μέσω της οποίας ρέματα εισρέουν στο Κεράτιο από το Δάσος του Βελιγραδίου. Ωστόσο μετά από μελέτες θεώρησαν ότι η περιοχή δεν είναι κατάλληλη διότι την περίοδο του καλοκαιριού δεν υπήρχε αρκετά ικανοποιητική ροή νερού και έτσι τελικά επικράτησε η ιδέα της κατασκευής του μύλου στη περιοχή της Yalova το 1741.
Πολλές πληροφορίες σχετικά με το τυπογραφείο του Μουτεφερίκα παίρνουμε από το βιβλίο του Αχμέντ Νεζιχ Γκαλιτεκίν, İbrahim Müteferrika Eserlerinden Yalova Kağıthanesi”, το οποίο μας έδωσε μια λεπτομερείς ανάλυση για το μύλο στη Γιάλοβα σχετικά με τη λειτουργία του. επίσης μας δίνει την πληροφορία ότι η γη στην οποία χτίστηκε ο μύλος άνηκε και παραχωρήθηκε για την κατασκευή του από τον Χατζί Μπεσίρ Αγά έναν από τους πιο σημαντικούς Οθωμανούς αξιωματούχους και επικεφαλής των ευνούχων οι οποίοι εξυπηρετούσαν τις γυναίκες του χαρεμιού γνωστός για το φιλανθρωπικό του έργο, έκανε πολλές επενδύσεις που περιλάμβαναν γη στη Γιάλοβα.
Μετά το 1742 η δραστηριότητα εκτύπωσης σταμάτησε και η προσπάθεια από κάποιους Βρετανούς να επαναφέρουν την μηχανή απέτυχε το 1779.
Ο Μουτεφερίκα πέθανε το 1745 στη Πόλη, άγαλμα του υπάρχει σήμερα Sahaflar Çarşısı δίπλα από το Kapalıçarşı
ΠΗΓΕΣ
- Islam, Authoritarianism, and Underdevelopment : A Global and Historical Comparison, Ahmet T. Kuru
- Routledge Encyclopedia of Translation Studies
- Ibrahim Müteferrika aNd the Age of the Printed Manuscript
